Wieliczka – pierwsza na liście UNESCO
Datowanie skał wielickiego złoża wskazuje, że istniało około 13,6 milionów lat temu – rozciąga się na długości około 10 kilometrów i szerokości do 1,5 kilometra. Sól warzono tutaj już 3500 – 2500 lat przed naszą erą. Pierwsze szyby poszukiwawcze wybito w Wieliczce już w XIII wieku. Kopalnia soli w Wieliczce znalazła się na pierwszej Światowej Liście Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO, stanowi Pomnik Historii.
Dzisiaj wielicka kopalnia to niezwykle popularna w kraju i na świecie atrakcja turystyczna. Co tak zachwyca i przyciąga niezliczone rzesze turystów? W ciągu siedmiu wieków, na dziewięciu poziomach do 327 metrów w głąb ziemi, wydrążono 26 szybów i wybrano sól z 2040 komór. Pod Wieliczką powstał labirynt liczący prawie 300 kilometrów korytarzy i około 3000 komór. Część udostępniona do zwiedzania obejmuje 3,5 kilometra na głębokości 64 – 135 metrów. W podziemnych wyrobiskach podziwiać można przepiękne i unikatowe solankowe jeziorka, solne rzeźby i dawne urządzenia górnicze oraz wykute w soli kaplice, w tym najsłynniejszą – kaplicę świętej Kingi z relikwiami uznanej za świętą królowej Polski. To największa w Europie podziemna świątynia, do dziś pełniąca funkcje sakralne. Z kolei najstarszą w całości zachowaną solną świątynią jest kaplica świętego Antoniego (XVII wiek) – wszystkie jej rzeźby i zdobienia, nawet posadzka, zostały wykute w soli przez górników-rzeźbiarzy. Są w kopalni również kaplice urządzone współcześnie, jak chociażby wyjątkowa, solna i multimedialna kaplica pod wezwaniem świętego Jana Pawła II – Papieża Polaka. W sumie w wielickiej kopalni w ciągu stuleci powstało około 40 kaplic i miejsc kultu, do dzisiaj zachowało się 26.
Kopalnia soli w Wieliczce to również uzdrowisko leczące choroby dróg oddechowych. W trzech wydrążonych w soli salach na głębokości 135 metrów pod ziemią dzięki unoszącym się w powietrzu cząsteczkom mineralnym pochodzącym z soli, panuje specyficzny mikroklimat. Leczenie i rehabilitacja wzbogacone jest zabiegami wykorzystującymi naturalną solankę ze złoża leżącego na głębokości 255 metrów.
Muzeum Żup Krakowskich – jedno z największych na świecie muzeów górniczych
Z wielicką kopalnią nierozerwalnie związany jest Zamek Żupny w Wieliczce – Zamek i Kopalnia stanowiły od końca XIII wieku do 1945 roku jedno przedsiębiorstwo produkujące sól – Żupy Krakowskie, najstarsze na ziemiach polskich królewskie solne przedsiębiorstwo dumnie nazywane w średniowieczu Magnum Sal – Wielka Sól.
Obecnie w zamku i kopalni swoje ekspozycje i wystawy ma Muzeum Żup Krakowskich, jedno z największych na świecie muzeów górniczych. Podziemna trasa muzealna znajdująca się w wielickiej Kopalni soli na głębokości 135 metrów, ma 1,5 kilometra długości, obejmuje 19 komór i około 2000 zabytków, w tym rzeźby i obrazy z już nieistniejących podziemnych solnych kaplic. Zamek Żupny, jako rozszerzenie wpisu wielickiej kopalni, jest obiektem na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO.
Sól, nazywana w średniowieczu białym złotem, miała ogromną wartość i przynosiła bajeczne dochody, dlatego też kopalnie i warzelnie soli nazywane żupami solnymi z reguły należały do władców, były źródłem utrzymania dworu i państwa. Żupa Krakowska przez całe stulecia była źródłem bogactwa kraju i materialnym fundamentem kultury – z jej dochodów finansowano przebudowę Zamku Królewskiego na Wawelu, utrzymanie pierwszej i najstarszej polskiej uczelni wyższej Akademii Krakowskiej (obecnie Uniwersytet Jagielloński), budowę i remonty klasztorów i kościołów. Wystarczy wspomnieć, że za panowania króla Kazimierza Wielkiego w okresie wzrostu i prosperity państwa polskiego dochody z soli stanowiły 25 % królewskiego budżetu. Żupy Krakowskie zaopatrywały w sól nie tylko cały kraj, ale także Węgry, Śląsk, Morawy i Czechy.
Sam Zamek Żupny składa się z Zamku Środkowego (XIII-XIV wiek), Północnego (XV wiek) i Południowego (XIX-XX wiek), baszty i murów obronnych (XIV wiek), ogrodu (XVIII wiek), pozostałości najstarszej w Polsce stołówki pracowniczej i najstarszego w Wieliczce poszukiwawczego szybu górniczego. Cyklicznie, każdego roku na zamkowym dziedzińcu organizowane jest Święto Soli – barwnie i atrakcyjnie opowiadające historię Wieliczki, jej kopalni i żupy oraz prezentujące górnicze dziedzictwo, tradycje i zwyczaje.
Tężnia Solankowa – największa w południowej Polsce
Sąsiadem kopalni jest kolejne miejsce, w którym można zadbać o zdrowie, odprężyć się i zrelaksować – to przypominająca średniowieczny zamek, największa w południowej Polsce solankowa tężnia o powierzchni 7500 metrów kwadratowych. Powstający w niej solny aerozol to najlepsza naturalna kuracja dla osób z chorobami dróg oddechowych, doskonały sposób na wzmocnienie systemu immunologicznego i ochronę przed skutkami zanieczyszczonego powietrza. Wyjątkową atrakcją tężni jest taras widokowy oraz ośmiokątna, ponad 22-metrowa wieża widokowa, z której można podziwiać panoramę Wieliczki i okolic.
Wieliczka Rynek – największy obraz trójwymiarowy w kraju i prawdopodobnie drugi na świecie
Do solnego świata przenieść się można również zwiedzając Rynek Górny w Wieliczce. Solny Świat to znajdujące się na płycie Rynku malowidło 3D – największy obraz trójwymiarowy w kraju i prawdopodobnie drugi na świecie, o powierzchni 350 metrów kwadratowych, wykonany w technikach odpornych na warunki klimatyczne, ruch pieszych i pojazdów. Przedstawia podziemne wyrobisko i komorę wielickiej Kopalni soli oraz wkomponowane w tę scenerię stojące na placu figury czterech górników z brązu wychodzące z podziemi na drewniane pomosty. Barwny, bardzo realistyczny solny świat zdaje się wciągać niczym magnes patrzącego nań widza.
Plac miejski wytyczono po lokacji miasta w 1290 roku na bazie typowego średniowiecznego układu szachownicowego – od kwadratowego rynku odchodzi osiem ulic, po dwie z każdego narożnika. Rynek pełnił funkcje gospodarcze i administracyjne, prowadził tędy szlak handlowy z Krakowa na Węgry, zbudowano ważne miejskie obiekty. Początkowo plac miał większą powierzchnię, ale w 1361 roku wydzielono z jego środkowej części kwadrat o boku około 75 metrów, a pozostałe fragmenty placu od północy i południa przeznaczono pod zabudowę. Zabudowa Rynku Górnego w większości pochodzi z XIX wieku. Stał tu ratusz, rozebrany w 1784 roku, na którego fundamentach wzniesiono Pałac Przychockich. Drewniana zabudowa Rynku Górnego spłonęła w 1877 roku, a działki po spalonych domach wykupili Żydzi z Klasna i wznieśli stojące do dziś murowane kamienice.
Klasztor franciszkanów – pierwszy murowany w Polsce
Z dochodów Żup Krakowskich ufundowana została w Wieliczce pierwsza w Polsce murowana świątynia franciszkanów reformatów stając się wzorem dla kolejnych kościołów tego zakonu w Małopolsce – obecnie Sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej Księżnej Wieliczki. Barokowy kościół dla zakonu zbudowano w 1626 roku, piętnaście lat później dobudowano do niego klasztor z wewnętrznym wirydarzem. W latach 1927 – 1928 wzniesiono budynek nowicjatu, dobudowano trzy skrzydła i nowe skrzydło zachodnie.
Sanktuarium to kościół jednonawowy z wnękami na ołtarze, kryty sklepieniem kolebkowym z lunetami. Drewniane ołtarze i wyposażenie jest dziełem zakonników – stolarzy i snycerzy.W ołtarzu głównym zachował się cenny, drewniany krucyfiks z XVIII wieku i figury świętych. To ten właśnie drewniany krucyfiks szczególnie upodobał sobie beatyfikowany Czcigodny Sługa Boży brat zakonny Alojzy Kosiba, modląc się przed nim żarliwie i już za życia wypraszając niezliczone łaski boże dla stroskanych, cierpiących, chorych odwiedzających wielicki klasztor i sanktuarium.
W Sanktuarium stygmatów świętego Franciszka czczony jest cudowny obraz Madonny z Dzieciątkiem – Matki Bożej Łaskawej, zwanej Księżną Wielicką lub Łaskawą Panią z Wieliczki. Według podań, XVI – lub XVII – wieczny obraz przywieźli kupcy włoscy lub bałkańscy i wymienili z górnikami za sól. Pierwotnie obraz znajdował się w kapliczce świętego Antoniego z Padwy, patrona górników, stojącej na zboczu wzgórza przy drodze z Wieliczki do Krakowa.
Wstawiennictwu Maryi przypisywane jest uratowanie Wieliczki w 1992 roku, gdy gwałtowny wypływ wody z kopalni groził zniszczeniem miasta.
W 1995 roku obraz został ukoronowany złotymi koronami, poświęconymi przez Jana Pawła II.
Kościół świętego Sebastiana – polichromie Tetmajera i witraże Matejki
W Lednicy, jednym z najbardziej malowniczych zakątków Wieliczki na zboczu wzgórza wśród starych drzew stoi piękny modrzewiowy kościółek z XVI wieku, przebudowany w XVIII wieku. Jego bogactwem są niezwykłe polichromie, obrazy, witraże, figury i rzeźby. Kościół świętego Sebastiana znajduje się na wyjątkowym małopolskim Szlaku Architektury Drewnianej.
W rokokowym ołtarzu głównym z drugiej połowy XVIII wieku znajduje się obraz świętego Sebastiana. Ołtarze boczne z XVII wieku to, wczesnobarokowy z obrazem Najświętszej Marii Panny i barokowy z krucyfiksem z XVII wieku. W kościele można również podziwiać obrazy z XVII – XIX wieku, dwie rokokowe figury z 1744 roku, figury apostołów z XVIII wieku i barokowo – ludowe rzeźby świętych Wojciecha i Stanisława. Niezwykła polichromia z lat 1903 – 1910 to dzieło Włodzimierza Tetmajera. Z kolei Stanisław Matejko, bratanek Jana Matejki, zaprojektował witraże. Niezwykle cenne obrazy Matki Bożej z XV i XVI wieku oraz obraz świętych Mikołaja, Andrzeja i Katarzyny z XVI wieku przeniesiono z Kościoła świętego Sebastiana do Muzeum Archidiecezjalnego w Krakowie.
Legenda podaje, że w miejscu dzisiejszego kościoła stała pogańska świątynia bogini Ledy – stąd według podań nazwa okolicy – Lednica. W połowie XVI wieku Wieliczkę spustoszyła epidemia cholery, zmarłych grzebano na cmentarzu na Wzgórzu Lednickim. Aby powstrzymać zarazę, okoliczni mieszkańcy postanowili w pobliżu cholerycznego cmentarza zbudować kościół jako wotum wdzięczności.