Bez specjalnej przesady można powiedzieć, że Małopolska to kraina zamków, pałaców i warowni. Stanowią one stały element krajobrazu. Na około 400 tego typu budowli w całej Polsce, ponad 60 leży w Małopolsce. Skąd tyle tego typu obiektów w regionie? Wpływ na to miały co najmniej dwa czynniki: historyczny i geograficzny. Przez wieki Małopolska była główną siedzibą władców, magnatów i dostojników kościelnych. Poza tym przez Małopolskę przebiegały ważne trakty handlowe i kupieckie. Nie tylko dla miłośników zamków mamy propozycję odwiedzenia pięciu mniej znanych, lecz niezwykle interesujących historycznych budowli.

Zamek w Czchowie

Zamek malowniczo położony na szczycie wzgórza, potocznie nazywanego Basztą, góruje nad położonym w dole Czchowem i piękną doliną leniwie płynącego Dunajca. Początki warowni sięgają XIII wieku, kiedy to wzniesiono kamienną wieżę obronną o wysokości ponad 20 metrów. Otaczały ją drewniane fortyfikacje. Zamek miał strzec szlaku handlowego prowadzącego na Węgry oraz komory celnej dla węgierskich towarów. Na początku XIV wieku wokół wieży zbudowano z piaskowca niewielki zamek, który był siedzibę starostwa czchowskiego. Średniowiecze to czas świetności Czchowa i tutejszego zamku. Od połowy XVII wieku miasto traciło na znaczeniu i zamek zaczął popadać w ruinę. Jeszcze w XVIII wieku znajdowało się tu więzienie, lecz po pierwszym rozbiorze w 1772 roku zostało zlikwidowane. Dzięki pracom konserwatorskim prowadzonym od lat 90. XX wieku odsłonięto zarys fundamentów i zrekonstruowano wygląd całej budowli. W 2000 roku na szczycie wieży wybudowano taras widokowy, z którego można podziwiać rozległy widok na dolinę Dunajca, zaporę wodną oraz Jezioro Czchowskie. Na stulecie odzyskania niepodległości w 2018 roku przeprowadzono rewitalizację wzgórza zamkowego. Zrekonstruowano most zwodzony z bramą i część budynku zamkowego. Utworzono tu historyczno-militarny szlak edukacyjny, na którym można oglądać uzbrojenie z okresu od XVI do XX wieku. Ciekawostką jest odgrywany z wieży w niedziele i święta o godzinie 12:00 czchowski hejnał.

Zamek w Dobczycach

Średniowieczny zamek położony na skalistym wzgórzu nad Jeziorem Dobczyckim, powstałym ze spiętrzenia wód rzeki Raby. Warowny, kamienny zamek po raz pierwszy wspomniany w 1362 roku. Pełnił funkcje obronną dla Krakowa i strzegł przeprawy przez Rabę. Nad piwnicą wykutą w skale wznosiła się baszta narożna, budowla posiadała dwa dziedzińce - dolny i górny, a ten ostatni był odpowiednikiem bastionu obronnego trudnego do zdobycia. Najstarszą częścią zamku była najprawdopodobniej baszta kwadratowa, tuż przy jej ścianie widać ślady nieregularnej studni nazywanej kiedyś „studnią śmierci”. Boczna sala dolna służyła za więzienie. W 1398 roku w zamku gościł sam król Jagiełło ze swoją małżonką królową Jadwigą. A w czasach Kazimierza Jagiellończyka w zamku powstała „Akademia” dla synów królewskich Zygmunta, Aleksandra, Władysława, Fryderyka, Jana i Kazimierza, którzy kształcili się tu pod okiem kronikarza Jana Długosza. W XVI wieku starostami Dobczyc był ród Lubomirskich. To za ich czasów gotycka warownia została przebudowana na renesansową rezydencję, na wieży zainstalowano zegar, w miejscu bramy wzniesiono kaplicę, wybudowano także fontannę. W 1702 roku zamek został zniszczony podczas najazdu szwedzkich wojsk. Mimo zniszczeń zamek był zamieszkany do początków XIX wieku, wtedy też często był plądrowany w poszukiwaniu skarbów.

W 1960 roku za sprawą nauczyciela Władysława Kowalskiego rozpoczęto na wzgórzu zamkowym prace wykopaliskowe. Następnie po wielu latach udało się odbudować część zamku. Powstało tu Muzeum Regionalne PTTK. Wśród eksponatów na uwagę zasługują przede wszystkim odtworzone średniowieczne piece hutnicze do wytopu żelaza, sala tortur, elementy dawnego wystroju zamku oraz elementy architektoniczne - nadproża, filary, portale gotyckie czy herby Jagiellonów i Lubomirskich. Obok zamku, w ramach tego samego Muzeum, odwiedzić można ciekawy, choć niewielki skansen z domami i zagrodami z okolicznych wsi. Na terenie zamku odbywają się cykliczne imprezy, widowiska, warsztaty edukacyjne i pokazy.

Zamek Tenczyn Rudno

Nad wioską Rudno koło Krzeszowic, na Górze Zamkowej wznosi się okazały, jeden z największych na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej zamek Tenczyn. Co ciekawe, warownia stoi na wulkanie. Ale spokojnie. Nie ma się czego obawiać – wulkan od dawna pozostaje nieczynny. Pierwszy w tym miejscu, drewniany zamek zbudował na początku XIV wieku kasztelan krakowski, Nawój z Morawicy – przodek rodu Tęczyńskich. Rozbudowę kontynuował jego syn – Andrzej, wojewoda krakowski i sandomierski, który wzniósł murowaną część, zwaną zamkiem górnym. On jako pierwszy przyjął także nazwisko Tęczyński. Kolejnym budowniczym z rodu Tęczyńskich był Jan. Rozbudował znacznie warownie, wzniósł kaplicę i zamek dolny. Z tego okresu pochodzi pierwsza historyczna wzmianka, dotycząca zamku, otóż Władysław Jagiełło więził w nim, niektórych ważniejszych jeńców krzyżackich, wziętych do niewoli po bitwie pod Grunwaldem. W XVI wieku Tęczyńscy przeobrazili zamek we wspaniałą rezydencję renesansową, zwaną Małym Wawelem z arkadowymi krużgankami na dziedzińcu i murami zwieńczonymi ozdobnymi attykami. Na początku XVII w. rozbudowano fortyfikacje zamku, tworząc potężną twierdzę bastejową z okazałym barbakanem, zachowanym do dziś. W ten sposób powstał jeden z największych zamków w Małopolsce, a największy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. W zamku na Tenczynie często bywali między innymi Jan Kochanowski, Mikołaj Rej z Nagłowic, a w 1461 przez prawie rok mieszkał tu Jan Długosz. Niestety w 1656 roku zamek zniszczyli i splądrowali Szwedzi, a na dodatek ród Tęczyńskich zaczął wymierać, po tym jak Magnus Tęczyński przeżył śmierć swych trzech synów. Co prawda po potopie szwedzkim zamek został częściowo odbudowany przez rodzinę Lubomirskich, spadkobierców włości, ale po pożarze w wyniku uderzenia pioruna w 1768 roku, budowla zaczęła popadać w coraz większą ruinę. Trwało to aż do 2008 roku. Wówczas powstało Stowarzyszenie Ratuj Tenczyn, które zwróciło uwagę na problem i potrzebę ratowania zabytku. Gdy dodatkowo w 2010 roku zawaliła się część zamku, dzięki staraniom gminy Krzeszowice, w porozumieniu ze spadkobiercami hrabiego Adama Potockiego, ruszył remont, który trwa do dzisiaj. Od 2016 roku warownia jest udostępniona zwiedzającym. Zamek stanowi również idealne miejsce dla filmowców. Na zamku Tenczyn w Rudnie kręcono kilka historycznych seriali, w tym popularne „Czarne Chmury” i „Rycerze i Rabusie”.

Zamek Wronin w Czorsztynie

Czorsztyński zamek przyciąga wzrok i obiektywy aparatów od lat. Położony malowniczo w Pieninach na stromej skale nad spiętrzonymi w Zbiorniku Czorsztyńskim wodami Dunajca był grodem obronnym pogranicza polsko-węgierskiego. Po jednej stronie rzeki górował węgierski zamek w Niedzicy, a po drugiej, polska warownia w Czorsztynie. Według tradycji spisanej przez Jana Długosza, właścicielem zamku w 1246 roku był szlachcic Piotr Wydżga. Ale prawdziwym fundatorem strażniczego grodu była księżna Kinga, a zamek zwany Wronin wymieniono w dokumencie z 1320 roku. Z XIII wieku pochodzą odkryte resztki drewnianych budowli i wału ziemnego oraz z przełomu XIII i XIV wieku fundamenty cylindrycznej wieży. Zamek został rozbudowany w czasach Kazimierza Wielkiego. W tym czasie zamek Wronin stał się jednym z ważniejszych zamków obronnych kraju, przede wszystkim przez swoje położenie przy rozwidleniu szlaków handlowych oraz traktu na Węgry i dalej na południe. Warownia stała się siedzibą starosty czorsztyńskiego, miejscem odpoczynku podróżujących monarchów i schronieniem w czasie wojen. Na zamku bywali Kazimierz Wielki, Ludwik Andegaweński, Jadwiga Andegaweńska, Władysław Warneńczyk. W 1651 roku w czasie powstania chłopskiego zamek napadł i zajął Aleksander Kostka-Napierski. Ten awanturnik opłacony przez kozackiego hetmana, miał odciągnąć uwagę sił polskich od walk na Ukrainie, jakie prowadzono z kozakami Bohdana Chmielnickiego. Zamek odbiły wojska biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego, a przywódcę powstania pojmano i stracono. Według ludowych podań i legend gdzieś w podziemiach zamczyska ukryty jest skarb Kostki-Napierskiego. W XVIII wieku w czasie walk o tron pomiędzy Augustem II Sasem a Stanisławem Leszczyńskim zamek zniszczyły hordy kozackie. Następnie pożar zamku w 1790 roku przyspieszył dalsze popadanie w ruinę. Kompleksowe prace konserwatorskie rozpoczęto w 1992 roku i trwają do dziś. Obecnie zamek jest udostępniony dla zwiedzających, a w kilku odbudowanych salach mieści się ekspozycja historyczno-archeologiczna. Zamek jest pod opieką Pienińskiego Parku Narodowego, na jego terenie znajduje się stanowisko pienińskiej rośliny endemicznej – pszonaka pienińskiego. Jedną z niewątpliwych atrakcji są regularne rejsy po Jeziorze Czorsztyńskim pomiędzy zamkami w Niedzicy i Czorsztynie. 

Zamek w Dębnie

To perła polskiej architektury późnogotyckiej, reprezentująca jedyną zachowaną rezydencję możnowładczą. Do dzisiaj zamek w Dębnie przetrwał w stanie niemal niezmienionym od czasów swego powstania. A miało to miejsce w latach 1470-1480 na polecenie kanclerza wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego, Jakuba z Dębna herbu Odrowąż. Jak na ówczesne czasy budowla uchodziła za niezwykle nowatorską. Cały obiekt składa się z czterech budynków, przykrytych czterospadowymi dachami, skupionych wokół dziedzińca w kształcie trapezu. W 1586 roku zamek przeszedł przebudowę w stylu renesansowym, którą wykonał krakowski architekt Jan de Simoni. Kolejna renowacja miała miejsce pod koniec XVIII wieku, kiedy właścicielami rezydencji była rodzina Tarłów. Z tego okresu pochodzi legenda o pięknej Tarłównie, córce właściciela zamku. Dziewczyna o pięknych, złotych warkoczach zakochała się w biednym dworzaninie i złożyła mu śluby wierności. Gdy się o tym dowiedział ojciec, kazał jej wyjść za bogatego szlachcica. Gdy ta się sprzeciwiła woli ojca, ten kazał ją zamurować wraz z posagiem w wieży przy zamkowej Sali koncertowej. Ponoć czasami o północy na zamku ukazuje się duch pięknej Tarłówny. Chociaż na przestrzeni wieków rezydencja przechodziła kilka renowacji i remontów, wykonywanych przez zmieniających się właścicieli, jednak wszystkie te prace nie zmieniły charakterystycznej bryły budowli i ogólnego wyglądu. W czasach współczesnych zamek przeszedł gruntowny remont, który z przerwami trwał od 1947 do 1976 roku. Obecnie zamek stanowi oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie. Można w nim obejrzeć bogato wyposażone pomieszczenia, między innymi: salon, kuchnię, spiżarnię czy kapliczkę. Prezentowane są też tutaj wystawy militariów i narzędzi tortur. W zamku odbywają się także imprezy kulturalne, a najbardziej znana to Turniej rycerski o Złoty Warkocz Tarłówny.