Chociaż czasami historia Łemków była dla wielu z nich tragiczna w skutkach, udało się zachować materialne pamiątki. Tak jak w przypadku tych, zamieszkujących południowo-wschodnią część naszego regionu (okolice Gorlic, Beskidu Niskiego, Beskidu Sądeckiego).
Najbardziej wyrazistym przejawem kultury materialnej Łemkowszczyzny są niewątpliwie ich świątynie – cerkwie. Choć wiele z nich już nie istnieje, to jednak te które przetrwały zawieruchy wojenne i późniejsze wysiedlenia są obecnie główną atrakcją krajoznawczą Łemkowszczyzny. Ich baniaste kopuły od dawna już wrosły w tą część Karpat, podobnie jak ich tajemniczy wystrój z ikonostasem na czele. Niektóre z nich to prawdziwe arcydzieła architektury i sztuki. Do dziś zdumiewają one skomplikowanymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi. Różnorodność form i typów, doskonałość ciesielskich rozwiązań konstrukcyjnych oraz odmienność stylistyczna. To wszystko wyróżnia drewniane budownictwo cerkiewne w obszarze polskich Karpat od drewnianego budownictwa sakralnego pozostałej części Europy. Cztery łemkowskie świątynie z terenu Małopolski znalazły się w 2013 roku na światowej liście dziedzictwa UNESCO. Znajdują się na Małopolskim Szlaku Architektury Drewnianej.
Cerkiew świętego Jakuba Młodszego Apostoła Powroźnik
Cerkiew w Powroźniku jest najstarszą cerkwią w Polskich Karpatach. Pochodzi z 1600 roku i jest jednym z najcenniejszych zabytków budownictwa drewnianego w Polsce. To klasyczna cerkiew łemkowska – drewniana, obita i pokryta gontem o układzie trójdzielnym. Składa się z prezbiterium założonego na planie nieregularnego prostokąta, czworobocznej szerszej od pozostałych części nawy oraz założonego na planie kwadratu babińca, nad którym znajduje się czworoboczna pochylona ku środkowi izbicowa wieża. Wewnątrz świątyni zachowało się zabytkowe wyposażenie z XVIII wieku. Przepiękny ikonostas podzielono: górną część pozostawiono w pierwotnym miejscu na styku nawy i prezbiterium, natomiast górne ikony przeniesiono pod ściany prezbiterium. Cennym elementem wyposażenia jest także barokowy ołtarz boczny z XVIII w. z obrazem Chrystusa u Słupa oraz wiele cennych ikon. W zakrystii (jest to dawne prezbiterium) zachowała się cenna polichromia figuralna z 1607 roku
Cerkiew Opieki Bogurodzicy Najświętszej Marii Panny Owczary
Cerkiew w Owczarach została zbudowana w XVII wieku i stanowi jeden z najpiękniejszych obiektów drewnianej architektury łemkowskiej w Polsce. Świątynia była wielokrotnie przebudowywana, a z pierwotnej bryły w stanie niezmienionym pozostała tylko nawa, która wraz z prezbiterium nakryta jest łamanym dachem namiotowym. Wszystkie części cerkwi wraz z wieżą zwieńczone są baniastymi hełmami. Ściany i dachy cerkwi pokryte są gontem, natomiast hełmy są blaszane. We wnętrzu zachowało się wyposażenie z XVII i XVIII wieku, którego najcenniejszym elementem jest bogato rzeźbiony i złocony ikonostas. Znajdujące się w nim ikony zostały prawdopodobnie wykonane przez dwóch różnych twórców w 1712 i 1756 roku. Ściany, strop i wnętrze pozornych kopuł zostały pokryte polichromią w 1938 roku, namalowaną z okazji 950. rocznicy chrztu Rusi. Jest to polichromia ornamentalna.
Cerkiew świętej Paraskiewy Kwiatoń
Patronką cerkwi w Kwiatoniu jest niezwykle popularna w Kościele wschodnim święta Paraskiewa. Cerkiew otoczona niewysokim, drewnianym ogrodzeniem z bramkami została wzniesiona w 2. połowie XVII wieku. Cerkiew w Kwiatoniu jest budowlą drewnianą o konstrukcji zrębowej, z wieżą konstrukcji słupowej o ścianach pochyłych. Całość – zarówno ściany jaki i dach – obita gontem. Charakterystyczna dla architektury Łemków trójdzielność budowli jest tu wyraźnie zaznaczona. Świątynia wznosi się od najniższego prezbiterium, przez wyodrębnioną wyższą nawę po dominującą nad całością, wyjątkowo wysmukłą wieżę, a każde z nich na planie kwadratu. Wnętrze świątyni zdobi unikalna polichromia z 1811 roku o motywach figuralnych i ornamentalnych, która po niedawnym odnowieniu zachwyca głębokimi kolorami. Na uwagę zasługuje również ikonostas Michała Bogdańskiego z 1904 roku oraz dwa ołtarze boczne z ikonami Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz Zdjęcia z Krzyża.
Cerkiew świętego Michała Archanioła Brunary Wyżne
Cerkiew w Brunarach Wyżnych została wybudowana w XVIII wieku. Pomimo przebudowy zachowała cechy cerkwi zachodnio-łemkowskiej. W bryle świątyni wyraźnie zarysowuje się podział na trzy części: prezbiterium, nawa i babiniec wraz z pochyłą wieżą. Ściany są odeskowane, a dach pokryty gontem. Każda z części cerkwi zwieńczona jest baniastym hełmem z pozornymi latarniami oraz krzyżem. Wnętrze cerkwi zwieńczają stropy płaskie z fasetami. Polichromię o rokokowo-klasycystycznych motywach architektonicznych oraz roślinnych wykonali Antoni i Józef Bogdańscy w 1898 roku. W nawie widać fragmenty starszej barokowej polichromii z końca XVIII wieku. Barokowy ikonostas z XVIII wieku przemalowany został w czasie remontu w 1831 roku. Na polichromowanej belce tęczowej umieszczony jest krzyż oraz figury Marii i świętego Jana. Uwagę przyciąga także pięknie zdobiona ambona, chór muzyczny oraz rokokowa ława.
Warto wiedzieć:
- Łemkowie, nazywani też Rusinami – mniejszość etniczna, która do czasu ich wysiedleń, w latach 40. XX wieku zamieszkiwała głównie tereny Beskidu Niskiego, Beskidu Sądeckiego i zachodniej części Bieszczadów.
- Znani Łemkowie – Nikifor Krynicki (malarz, jego Muzeum Nikifora możemy zobaczyć w Krynicy), Jerzy Nowosielski (jeden z najwybitniejszych i najważniejszych malarzy polskich II połowy XX wieku, a także wybitny rysownik, scenograf, filozof i teolog prawosławny), Igor Herbut (wokalista zespołu LemON).
- Wysiedlenia Łemków – W 1944 roku pomiędzy Polską reprezentowaną przez nowe komunistyczne władze PKWN a Związkiem Radzieckim podpisano porozumienie o repatriacji Ukraińców z terenu Polski do ZSRR. W ramach tej umowy wysiedlono także około 70 tysięcy Łemków, uznając ich jako Ukraińców. Na początku były to częściowo dobrowolne wyjazdy. Zapewne wobec obiecywania tam „raju na ziemi”, ale później, jak dochodziły stamtąd słuchy od już wysiedlonych, jak ten „raj” wygląda, już nie było tylu chętnych. Wówczas zaczęły się przymusowe wywózki. Ale to nie był koniec exodusu Łemkowszczyzny. W 1947 roku, kiedy to polskie władze komunistyczne podjęły decyzję o wysiedleniu pozostałej ludności uważanej za Ukraińców, w tym Łemków, tym razem było to już przymusowe. Akcja wysiedleń miała kryptonim „Wisła”. W ramach akcji „Wisła” wysiedlono, jak się szacuje 30-35 tysięcy Łemków i rozmieszczono ich w województwach na tak zwanych ziemiach odzyskanych, na zachodzie i północy Polski.