Powiedzieć, że tu w Małopolsce narodziła się polska niepodległość, to powiedzieć nieco za dużo. Ale tylko nieznacznie. To właśnie tu, w Krakowie, Tarnowie, Zakopanem, jako w pierwszych miejscach na ziemiach polskich rozbrojono austriackich żołnierzy i powołano narodowe władze. Tu skupiły swe sztaby oddziały Organizacji Bojowej PPS, tu działały najprężniej drużyny Związku Strzeleckiego i Sokoła zamieniając się podczas ćwiczeń w przyszłych żołnierzy, tu odbywały się wielkie narady ludzi marzących o wolnej Polsce, tu tworzyły się organizacje będące namiastkami konspiracyjnych parlamentów, tu powstawały instytucje mające zbierać pieniądze na tworzenie sił zbrojnych, stąd w końcu, z krakowskich Oleandrów, w sierpniu 1914 r. Józef Piłsudski wyruszył na czele kompanii kadrowej przyszłych legionów i w Michałowicach przekroczył granicę zaboru rosyjskiego, aby rozpocząć wielką epopeję. Tu w końcu toczyły się najważniejsze bitwy pierwszej fazy wojny, w której uczestniczyły Legiony: pod Krzywopłotami, której uczestnicy pochowani są na cmentarzu w Bydlinie, Marcinkowicami, czy pod Łowczówkiem.
Małopolska i Kraków na szlaku niepodległości to ważne miejsca. Także pierwsza faza walk legionistów odbywała się właśnie w Małopolsce. Zapraszamy w wielką historyczną podróż do miejsc na szlaku Niepodległości. Pomoże w tym przewodnik „Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej” i specjalna mapa.
Szkoła niepodległości
Lipiec 1913 r. Stróża. Mała wioska w Beskidzie Wyspowym niedaleko od Dobrej. We tutejszym dworze i pobliskiej stodole kilkudziesięciu mężczyzn. Przyjechali tu ze wszystkich ziem polskich rozdartych między zaborcami. Przyjechali z Niemiec, Francji, Szwajcarii.
Właśnie tu rozpoczął się kurs oficerski przyszłych kadr wojska, które miało się bić o wolną Polskę. Tu umiejętności oficerskie zdobyła kadra Legionów Polskich, dwóch późniejszych marszałków, dwóch generałów broni, 12 generałów dywizji, 14 generałów brygady, sześciu pułkowników II Rzeczypospolitej. Kadra niepodległości. Byli wśród nich wojewodowie, ministrowie i premierzy. Był wśród nich Józef Piłsudski. Każdy z nich dostał zaprojektowaną przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera blaszaną odznakę Parasol, którą nosili jak największe wyróżnienie.
W II Rzeczpospolitej pamiętano o tym miejscu. We dworze, w którym powstała szkoła, w 1933 r. ufundowano specjalną tablicę, odbywały się tu spotkania legionistów. W PRL miejsce zostało skazane na zapomnienie. Tablicę kazano odkuć, potrzaskać i wrzucić do rzeki. Ktoś ją jednak pozbierał, pieczołowicie przechował, a w 1980 przekazał krakowskiemu Towarzystwu im. Józefa Piłsudskiego. W 1989 r. tablica wróciła do szkoły. W grudniu 2017 r. przed szkołą w Stróży prezydent Andrzej Duda odsłonił niezwykły pomnik. To zatopione w taflę szkła wielkie zdjęcie. Na zdjęciu 30 młodych mężczyzn, uczestników szkoły oficerskiej. Stoją w dwuszeregu w dworskim ogrodzie, patrzą w obiektyw aparatu. Za rok będą już na froncie I wojny światowej, już na terenie zaboru budzić będą polskie nadzieje na niepodległość. Instalacja stoi dokładnie w miejscu, w którym stali ci chłopcy 105 lat temu… Przez ponad miesiąc zdobywali tu wiedzę, zdobywali okoliczne wzgórza, ćwiczyli ataki i obrony. To niezwykłe miejsce. Trzeba tu koniecznie zaglądnąć. Dwór, w którym byli zakwaterowani istnieje do dzisiaj.
Podczas pobytu w Stróży Józef Piłsudski wraz z Kazimierzem Sosnkowskim mieszkali w chłopskiej chacie położonej obok dworu, w którym zakwaterowani zostali strzelcy. Chata ta istnieje do dziś. Co ciekawe, już za rok strzelcy, jako Legiony, wrócą w te okolice i pod Mogielicą (najwyższe wzniesienie Beskidu Wyspowego) na przełęczy Chyszówki stoczą potyczkę z Rosjanami. Niedaleko od tego miejsca, pod Marcinkowicami, rozegrają ważną bitwę. .
Jednak mało kto zdaje sobie sprawę, że to Kraków był miejscem, w którym przyszły naczelnik Państwa mieszkał najczęściej przed 1914 r.
Piłsudski w Krakowie
Urodzony w 1867 Piłsudski, po pięcioletniej syberyjskiej zsyłce, mieszkał początkowo w Wilnie i w Warszawie, gdzie dalej prowadził konspiracyjną działalność. Jednak w zaborze rosyjskim pobyt ten stawał się zbyt niebezpieczny i towarzysz Wiktor (pseudonim konspiracyjny Piłsudskiego) coraz częściej przyjeżdżał do Krakowa, który wraz z Zakopanem stał jego główną bazą operacyjną. Zabór austriacki to była zupełnie inna rzeczywistość. Docierali tu, co prawda, agenci ochrany, czyli carskiej policji politycznej, ale nie współdziałali z policją austriacką. Polacy cieszyli się wtedy w zaborze austriackim niemal pełną swobodą, mogli używać polskich symboli narodowych, polskiego języka, w szkołach uczono się po polsku, Polacy pełnili najwyższe urzędy w administracji. Na początku drugiej dekady XX w. Austriacy pozwolili nawet formować polskie oddziały paramilitarne, licząc, że w razie wojny posłużą one do walki z Rosjanami. Piłsudski już jednak myślał o wywołaniu powstania w zaborze rosyjskim i odzyskaniu państwa we współdziałaniu z cesarstwem austro-węgierskim.
To w Krakowie w 1905 r. powstała Organizacja Bojowa PPS, na której czele stał Piłsudski. Według dzisiejszych kryteriów były to oddziały terrorystyczne, które w zaborze rosyjskim napadały między innymi na carskich urzędników i rabowały pieniądze przeznaczone na działania konspiracyjne. Szkolenia OB PPS odbywały się w kamienicach przy ul. Karmelickiej (pensjonat Ukraina), Ariańskiej 6 oraz przy ul. Lubicz. W tym ostatnim miejscu w mieszkaniu znanego krakowskiego uczonego prof. Odona Bujwida. Ćwiczenia terenowe bojowcy prowadzili m.in. w Tyńcu.
Kraków był też jednym z głównych miejsc logistycznego zaplecza PPS Frakcji Rewolucyjnej, Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego, które miały skonkretyzować i ukierunkować zbrojne plany odzyskania niepodległości.
Piłsudski mieszkał m.in. przy ul. Podzamcze, przy Topolowej 14, 16, 18 i 24, przy ul. Szlak pod numerami 25 i 31.
Kraków stał się też miejscem koncentracji oddziałów Związku Strzeleckiego i Polskich Drużyn Strzeleckich, z których uformowano Pierwszą Kompanię Kadrową, tzw. Kadrówką, z niej powstała I Brygada Legionów Polskich. Z Oleandrów (tereny dzisiejszej ulicy Oleandry), gdzie wtedy mieściły się zabudowania letniego teatru, 6 sierpnia 1914 r. legioniści wyruszyli w stronę granicy zaboru rosyjskiego. Granicę przekroczyli w Michałowicach, stoi tam do dzisiaj upamiętniający to wydarzenie pomnik.
Niepodległość zaczęła się w Małopolsce
Wracając krótko do Piłsudskiego. On sam na zawsze związał się z Krakowem. Po śmierci w 1935 r., w atmosferze powszechnego kultu jego zwłoki przewieziono koleją z Warszawy do Krakowa. Tu, we wspaniałym kondukcie, na armatniej lawecie, przewieziono ciało na Wawel, gdzie pochowano go początkowo w krypcie św. Leonarda, a potem przeniesiono do krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów. Tu spoczywa do dziś.
Józef Piłsudski, zwany powszechnie Dziadkiem, mimo autorytarnych posunięć, łącznie z zamachem stanu w 1926 r., cieszył się niebywałym społecznym szacunkiem. Dowodem na to jest m.in. powstanie w latach 1934-1937 kopca jego imienia usypanego siłami setek tysięcy ochotników, od weteranów Powstania Styczniowego po szkolne dzieci. Kopiec Józefa Piłsudskiego jest dziś ulubionym miejsce spacerowym krakowian.
W 1918 to właśnie małopolskie miasta, jako pierwsze rozbroiły garnizony austriackie i przejęły władzę w polskie ręce. Tarnów i Zakopane niemal jednocześnie – 31 października. W Zakopanem na czele Rzeczpospolitej Zakopiańskiej stanął Stefan Żeromski, a oddziałami polskimi dowodził twórca TOPR Mariusz Zaruski. To w Krakowie powstała 28 października Polska Komisja Likwidacyjna, która miała przejąć władzę w zaborze austriackim, a 30 i 31 października Antoni Stawarz na czele polskich żołnierzy rozbroił posterunki zaborcy czyniąc miasto wolnym. „Polska powstaje” – miał ogłosić w ostatnim dniu października na krakowskim Rynku Głównym.
Zobacz także:
- Szlak Frontu Wschodniego I wojny światowej
- Małopolska w przededniu Wielkiej Wojny
- Jak wyglądało życie codzienne w Małopolsce przed wybuchem I wojny światowej