Każdy lubi, od czasu do czasu popatrzeć w pięknie rozgwieżdżone niebo.Ludzie od tysięcy lat zadzierali głowy w stronę nieboskłonu z różnych powodów. Dla zwykłej, estetycznej przyjemności, z naukowej ciekawości lub poszukując w gwiazdach recepty na lepsze jutro. Niezliczona liczba światełek migających każdej nocy, układających się w przeróżne wzory, tak fascynowała ludzkość, że z czasem to zauroczenie przerodziło się w naukę. Pisano księgi i rozprawy, konstruowano instrumenty i urządzenia, które choćby w minimalnym stopniu mogły przybliżyć ludzkiemu oku nieskończoność nieboskłonu.

Krakowska szkoła astronomii

Wiek XV zaznaczył się w dziejach Akademii Krakowskiej (obecnie Uniwersytet Jagielloński) bujnym rozwojem nauk matematyczno-astronomicznych. Wśród licznie przybywających do miasta studentów z kraju i z państw sąsiednich byli Mikołaj i Andrzej Kopernikowie. Mikołaj w krakowskiej Alma Mater spędził 4 lata, od 1491 do 1495 roku. Studiował sztuki wyzwolone (między innymi astronomię), których ukończenie pozwalało rozpocząć studia z zakresu medycyny, prawa, teologii. Jego nauka w Krakowie przypadła na czas, gdy na uczelni największy rozkwit przeżywała astronomia. Nauczycielem Kopernika był Wojciech z Brudzewa, którego wykładów przyjeżdżano słuchać z Niemiec, Węgier i Szwecji. Do dzisiaj wśród zbiorów Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego można podziwiać przyrządy astronomiczne z tamtego okresu. Do wyjątkowo cennych należą między innymi dary profesora Marcina Bylicy z Olkusza: arabskie astrolabium z Kordoby (1054 roku) oraz zestaw trzech instrumentów z końca XV wieku: astrolabium, torquetum oraz globus nieba. Darczyńca był nadwornym astrologiem i lekarzem króla węgierskiego Macieja Korwina w Budzie. Instrumenty przybyły do Krakowa w 1493 roku, w czasie, gdy Mikołaj Kopernik był studentem uniwersytetu. Istnieje duże prawdopodobieństwo, iż mógł z nich korzystać. W muzeum znajduje się również nie lada gratka dla miłośników astronomii, faksimile rękopisu Kopernika „De revolutionibus orbium coelestium” (O obrotach sfer niebieskich). Rękopis dzieła znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej i jest umieszony na liście UNESCO Pamięć świata.

Krakowskie obserwatoria astronomiczne

Kolejny okres rozwoju astronomii w Polsce nastąpił w drugiej połowie XVIII wieku. Wówczas zaczęły powstawać obserwatoria astronomiczne. Pierwsze w Polsce powstało przy Uniwersytecie Jagiellońskim w 1792 roku. Do jego budowy i wyposażenia przyczynił się wybitny uczony Jan Śniadecki. Obserwatorium Uniwersytetu Jagiellońskiego działa nieprzerwanie od roku założenia do dziś. Zapisano w nim i zachowano najdłuższą, nieprzerwaną serię obserwacji meteorologicznych. Pierwsza siedziba znajdowała się w budynku na terenie Ogrodu Botanicznego, który nosi nazwę Collegium Śniadeckiego. Po II wojnie światowej dawna gwiazdarnia ze względu na zbyt bliskie sąsiedztwo rozświetlonego miasta musiała przenieść swoją siedzibę. Dzięki staraniom profesora Tadeusza Banachiewicza w 1953 roku uzyskano od wojska Fort Skała (będący częścią Twierdzy Kraków) na zachodnich obrzeżach Krakowa wraz z otaczającym go terenem. Tam profesor zorganizował i wyposażył obserwatorium astronomiczne. Tadeusz Banachiewicz, człowiek, który pierwszy obliczył orbitę planety karłowatej – Plutona, pochowany jest w Krypcie Zasłużonych na Skałce. Na cześć Banachiewicza Międzynarodowa Unia Astronomiczna nazwała jeden z kraterów Księzyca jego nazwiskiem. Swój krater mają też Kopernik, Heweliusz, Skłodowska i Marcin Poczobutt-Odlaniecki. 

Obserwatorium Astronomiczne na Lubomirze w Beskidzie Wyspowym

Wraz z rozwojem miast pogorszały się warunki prowadzenia obserwacji astronomicznych, ponieważ do obserwacji niezbędne jest czyste i ciemne niebo. Gdy na niebie zaczyna pojawiać się tak zwane zanieczyszczenie światłem możliwości obserwacyjne znacznie spadają. Pierwsza propozycja założenia obserwatorium w miejscu o dobrym klimacie wyszła od profesora Tadeusza Banachiewicza, ówczesnego dyrektora Obserwatorium Krakowskiego. Jego starania doprowadziły do powstania w 1922 roku obserwatorium astronomicznego w Lubomirze (922 metrów nad poziomem morza) w paśmie Łysiny Beskidu Wyspowego  niedaleko Myślenic. Obserwatorium na Lubomirze zasłynęło po odkryciu dwóch komet w latach 1925 i 1936. Obserwatorium na Lubomirze została spalone przez hitlerowców w 1944 roku w czasie działań przeciw partyzantom. Zostało odbudowane i oddane ponownie do użytku dopiero w 2007 roku. Usytuowane jest na szczycie góry Lubomir, w malowniczej części Beskidu Wyspowego. Miejsce, którego historia sięga niemal stu lat nadal zachwyca ciemnym niebem i pięknymi widokami. Jako jedno z nielicznych w Polsce jest otwarte dla turystów przechodzących pobliskim szlakiem. Jest również jedynym obserwatorium w Polsce organizującym pokazy obiektów na niebie, których obserwacje możliwe są tylko na niebie nie zanieczyszczonym jakimkolwiek światłem, czy też wymagającym bardzo stabilnej atmosfery.

Obserwatorium Astronomiczne na Suhorze w Gorcach 

Niewiele osób zdaje sobie sprawę z istnienia tego niesamowitego miejsca na mapie województwa małopolskiego. Nazywane jest miejscem w Polsce, które jest „najbliżej kosmosu” i działa już od ponad 30 lat. Obserwatorium astronomiczne w Gorcach na szczycie Suhory (1000 metrów nad poziomem morza), które jest własnością i placówką badawczą Katedry Astronomii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Położone jest w pobliżu wsi Koninki, około 60 kilometrów na południowy wschód od Krakowa. Miejscu temu towarzyszy przyroda Gorczańskiego Parku Narodowego, który jest miejscem bardzo lubianym przez zwiedzających. Sporadycznie jest udostępniane zwiedzającym, grupom zorganizowanym, które wcześniej umówiły się na dogodny termin lub w czasie organizowanych przez Katedrę Astronomii Dni Otwartych Obserwatorium. Obserwatorium można zwiedzać wyłącznie w ciągu dnia. Ze względów organizacyjnych i bezpieczeństwa nie prowadzi się nocnych pokazów nieba. W czasie zwiedzania uczestnicy wycieczki mogą obejrzeć kopułę, teleskop i pracownię komputerową wysłuchać krótkiej prelekcji o działalności obserwatorium. Jeśli niebo jest pogodne możliwy jest pokaz plam Słonecznych.

Młodzieżowe Obserwatorium Astronomiczne w Niepołomicach

Na małopolskiej mapie miejsc kosmicznych i astronomicznych na szczególną uwagę zasługuje Młodzieżowe Obserwatorium Astronomiczne w Niepołomicach przy ulicy Kopernika. Jest ono szczególnie nastawione na popularyzację astronomii wśród najmłodszych. Prowadzi pozaszkolne zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży w postaci kół zainteresowań: astronomicznych, multimedialnych oraz pracowni robotyki. Placówka zajmuje się popularyzacją astronomii i nauk przyrodniczych. Niepołomickie obserwatorium zostało założone w roku 1964. Inicjatorem jego budowy był animator kultury, fotograf, radioamator i miłośnik astronomii, mieszkaniec Niepołomic, Zdzisław Słowik. Jego upór, determinacja i zamiłowanie do nocnego nieba doprowadziły do posadowienia na gruntach należących do Szkoły Podstawowej pierwszego Pawilonu Obserwacyjnego. W 2021 roku Młodzieżowe Obserwatorium Astronomiczne w Niepołomicach, po długim remoncie znów otwarło drzwi przed miłośnikami ciał niebieskich. Znalazło się w nim miejsce na: planetarium, kopułę obserwacyjną, sale seminaryjne, salę wykładową, studio filmowo-fotograficzne oraz część noclegową.

Obserwatorium Astronomiczne Królowej Jadwigi Rzepiennik Biskupi

Magdalena i Bogdan Wszołkowie – to małżeństwo naukowców, które swoje kosmiczne i astronomiczne marzenia, krążące gdzieś pomiędzy konstelacjami i gwiazdami, postanowiło sprowadzić na Ziemię. I tak powstało prywatne Obserwatorium Astronomiczne w Rzepienniku Biskupim (pod Tarnowem). To największy w Polsce i drugi w Europie obiekt tego typu. Obiekt był budowany od 1998 roku. Otwarcie odbyło się w roku 2015. Wówczas imprezę zaszczycili swoją obecnością polski kosmonauta generał Mirosław Hermaszewski, ksiądz profesor Michał Heller, jeden z najwybitniejszych kosmologów świata  i sławna astronomka profesor Virginia Trimble. Położenie obserwatorium właśnie w Rzepienniku nie jest przypadkowe. Jest to przepiękne miejsce znajdujące się w bardzo malowniczej krainie na pogórzu, a jednocześnie są tu jedne z najlepszych w Polsce warunków do obserwacji nieba. Główną atrakcją obserwatorium jest 9-metrowy amerykański radioteleskop, antena satelitarna, która zanim została przeniesiona do Rzepiennika, a przez 10 lat pracowała w Centrum Satelitarnym w Psarach koło Kielc. Drugi skarb Rzepiennika to naziemna amerykańska stacja satelitarna o średnicy czaszy 5,4 metra. Antena ta pracowała dla wojska w Satelitarnym Centrum Operacji Regionalnych w Komorowie, a po likwidacji tego ośrodka odkupiona została przez małżeństwo Wszołków. Oprócz tego na wyposażeniu obserwatorium są między innymi teleskopy optyczne. Celem obserwatorium jest nie tylko nauka na poziomie światowym, ale też popularyzacja i edukacja. Obserwatorium Astronomiczne Królowej Jadwigi jest miejscem dla „zielonych szkół”, ośrodkiem odbywania praktyk studentów astronomii, przeprowadzania seminariów i konkursów astronomicznych, organizowania obozów astronomicznych, uprawiania indywidualnej twórczości naukowej, prowadzenia działalności wydawniczej, czy przeprowadzania specjalistycznych obserwacji astronomicznych do celów naukowych.W sezonie letnim organizowane są regularne spotkania z astronomią. Podczas spotkań można obserwować teleskopowe pokazy Słońca, Księżyca i planet. W ciągu roku obserwatorium przygotowuje między innymi pokazy rzadkich zjawisk na niebie, warsztaty rakietowe, astronomiczne biegi przełajowe, warsztaty astrofotograficzne. Najnowszą inicjatywą obserwatorium było wytyczenie i otwarcie we wrześniu 2021 roku, szlaku o nazwie „108 minut”. Tajemnicza nazwa nie jest przypadkowa, gdyż nawiązuje do pierwszego lotu Jurija Gagarina. Sama trasa pozwala poznać historię lotu w kosmos, który 60 lat temu odbył Jurij Gagarin.

Obserwatorium w Chełmcu koło Nowego Sącza

Obserwatorium Astronomiczne Astro Centrum, łączy w sobie walory turystyczne i edukacyjne. Oprócz pomocy dydaktycznych, takich jak makiety planet, czy najpotężniejszej rakiety Saturn V, posiada taras widokowy, z którego można prowadzić obserwacje i podziwiać panoramę okolicy. Przy budynku amfiteatru znajduje się 4-tonowa kula ziemska, którą można wprawić w ruch… jednym palcem! Powstało w gminie Chełmiec koło Nowego Sącza.

Obserwatorium istnieje od 2019 roku. Można obejrzeć tu całe wyposażenie oraz zapoznać się z różnymi rodzajami konstrukcji teleskopów. Centrum posiada profesjonalny teleskop, dzięki któremu wszechświat jest na wyciągniecie ręki. W ramach wizyty dostępne są autorskie prelekcje i prezentacje.  Po prelekcji można zwiedzać obserwatorium, oglądać pokazy teleskopów oraz – w przypadku sprzyjającej pogody – prowadzić obserwacje słońca lub gwiazd. Obok obserwatorium wybudowano amfiteatr na 300 osób - jest możliwe rozłożenie na nim ekranu, a wtedy obraz z teleskopu może być widoczny dla jeszcze większej grupy osób, siedzących na widowni.